آشنایی با این مفهوم را با یک مثال ساده آغاز می‌کنیم. از آنجا که اینترنت، شبکه‌ای از افراد متصل به یک‌دیگر است؛ شاید بتوان گفت که بزرگ‌ترین و شناخته‌شده‌ترین نمونه از اثر شبکه‌ای، همین پدیده است. در شبکه اینترنت، این حضور کاربران است که به خدمات ارزش می‌دهد. در سال‌های ابتدایی شکل‌گیری اینترنت، فقط تعداد کمی از دانشمندان و نیروهای ارتش در سراسر جهان به آن دسترسی داشتند؛ اما با دسترسی بیشتر کاربران به شبکه، میزان محتوا و اطلاعات تولید شده و خدمات ارائه شده از سوی دیگر شرکت‌ها در این فضا نیز بیشتر شد؛ و درست همین‌جا بود که اثر شبکه‌ای شکل گرفت. بعدها با توسعه وب‌سایت‌ها، کاربران بیشتری جذب این پدیده شده و ارتباطات و تجارت از طریق اینترنت نیز رونق گرفت. آنچه که اثر شبکه‌ای را برای محصولی مانند اینترنت ایجاد کرد؛ افزایش ترافیک و تعداد کاربران بود.
نحوه عملکرد اثر شبکه‌ای
آنچه که موجب شکل‌گیری این اثر می‌شود؛ مشارکت بیشتر افراد و بهبود تجربه آنهاست. هر چقدر تجربه مشتریان از محصول یا خدمت ارائه شده بهتر باشد؛ تعداد مشتریان جدیدی که به استفاده از آن تشویق می‌شوند نیز بیشتر خواهد شد. با بهبود تجربه مشتریان فعلی این ذهنیت در مشتریان جدید ایجاد می‌شود که استفاده از این محصول یا خدمت خاص سود و منفعت دارد. این دقیقا همان ذهنیتی بود که با افزایش تعداد کاربران اینترنت در سطح جهان، موجب افزایش حضور و فعالیت بسیاری از شرکت‌های بازرگانی، خدماتی و صنعتی در اینترنت شد.
رشدی که شبکه‌های اجتماعی امروزه در حال تجربه هستند؛ مثال دیگری است که می‌توان از آن برای توصیف عملکرد اثر شبکه‌ای استفاده کرد. برای درک بهتر مسئله، شبکه اجتماعی توییتر (Twitter) را در نظر بگیرید. هرچه تعداد کاربران تولیدکننده محتوا در توییتر بیشتر شود؛ این پلتفرم ارزش بیشتری پیدا خواهد کرد. امروزه بسیاری از شبکه‌های اجتماعی مانند فیس‌بوک (Facebook)، یوتیوب (YouTube) و اینستاگرام (Instagram) به کمک همین اثر شبکه‌ای، نرخ رشد تصاعدی را تجربه کرده‌اند. همان‌طور که گفتیم این رشد از افزایش تعداد کاربران سرچشمه می‌گیرد. با هرچه بیشتر شدن این رشدها، شرکت‌های بیشتری به فکر تبلیغ محصولات و خدمات خود در آن شبکه اجتماعی خاص می‌افتند. این شرکت‌ها به دنبال سودی هستند که با افزایش کاربران در این شبکه‌ها، روانه کسب‌وکارشان می‌شود. از طرفی افزایش تبلیغات منجر به درآمد بیشتری برای شبکه‌های اجتماعی می‌شود. در نتیجه، این شبکه‌ها تکامل یافته و قادرند خدمات بیشتر و بهتری به کاربران ارائه دهند. همان‌طور که مشاهده می‌کنید؛ این روند یک مسیر دایره‌وار دارد؛ که همه اعضای درگیر در شبکه می‌توانند از منافع آن بهره ببرند.
انواع اثر شبکه‌ای
امروزه با گسترش و توسعه این مفهوم، می‌توان آن را به انواع مختلفی تقسیم کرد. مهم‌ترین انواع اثر شبکه‌ای عبارتند از مستقیم، غیرمستقیم، دوجانبه و محلی.
اثر شبکه‌ای مستقیم: این اثر که به اثر شبکه‌ای یک طرفه نیز شهرت دارد؛ زمانی ایجاد می‌شود که کاربران فعلی به‌طور مستقیم از اضافه شدن کاربران جدید بهره‌مند شوند. مثال ساده برای این نوع از اثر همان اینترنت است؛ که در آن کاربران فعلی از افزایش تعداد کاربران جدید سود خواهند برد.
اثر شبکه‌ای غیرمستقیم: این اثر که اثر شبکه‌ای جانبی نیز نام دارد؛ زمانی ایجاد می‌شود که تعداد کاربران محصول اصلی نه به دلیل سود مستقیم، بلکه به دلیل تاثیر برخی محصولات مکمل افزایش می یابد. برای توضیح این مفهوم می‌توان از رابطه بین تولید لپ‌تاپ‌های ارزان قیمت موجود در بازار و کاربران اینترنت استفاده کرد. در این رابطه کاربرانی که در حال حاضر به صورت آنلاین فعالیت می‌کنند؛ از افزایش تعداد کاربران جدیدی که به لطف دسترسی به لپ‌تاپ‌های ارزان‌قیمت وارد شبکه شده‌اند سود می‌برند.
اثر شبکه‌ای دوجانبه: هنگامی که تعداد کاربران یک محصول مکمل افزایش یافته و کاربران فعلی آن محصول از مزایای این افزایش برخوردار می‌شوند؛ یک اثر شبکه‌ای دو جانبه به وجود می‌آید. به عنوان مثال سودی که کاربران فعال در اینترنت از افزایش کاربران تلفن‌های هوشمند می‌برند یک اثر شبکه‌ای دو جانبه است. در این شرایط ارتباط مکمل هر دو محصول باعث افزایش تعداد کاربران اینترنت و تلفن‌های هوشمند می‌شود.
اثر شبکه‌ای محلی: هنگامی که منفعت یک کاربر، به جای کل مجموعه اعضا، تحت تاثیر گروه کوچکی از اعضا قرار می‌گیرد؛ اثر شبکه‌ای محلی شکل می‌گیرد. به عنوان مثال، برخی از شبکه‌های اجتماعی فقط زمانی برای کاربر خود ارزش ایجاد می‌کند که دوستان او نیز در آن شبکه خاص عضویت داشته باشند. در غیر این صورت افزایش کلی سایر کاربران به‌طور کلی منفعتی برای او ندارد.
اهمیت اثر شبکه‌ای از دید سرمایه‌گذاران
اثر شبکه‌ای پدیده‌ای است که در آن مفید بودن یا ارزش یک محصول یا خدمت، به تعداد مشتریان و یا کاربران آن بستگی دارد. این مفهوم یکی از مهم‌ترین مفاهیم در تجارت مدرن، به‌خصوص برای کارآفرینان و صاحبان استارتاپ‌هاست. در عمل هم بسیاری از استارتاپ موفقی که در دو دهه اخیر راه‌اندازی شده، از جمله نمونه‌های مشهوری مانند ایربی‌ان‌بی (Airbnb) ، پینترست (Pinterest) و تیک تاک (TikTok)، ارزش بالای خود را مدیون همین اثر هستند.
به همین دلیل بسیاری از سرمایه‌گذاران خطرپذیر به دنبال پروژه‌هایی هستند که متاثر از این قانون بوده و این شانس را دارند که بر مبنای اصول اثر شبکه‌ای در بازه زمانی کوتاه، بتوانند به رشد چشمگیری دست پیدا کنند. بنابراین استارتاپی که ارزش آن با افزایش تعداد کاربران افزایش پیدا می‌کند؛ شانس بیشتری برای جذب سرمایه دارد.
نکاتی برای خلق اثر شبکه‌ای در استارتاپ‌ها
برای ایجاد استارتاپی با این ویژگی، باید به نکات زیر توجه کنید:
- محصول یا خدمتی را ایجاد کنید که ارزش ذاتی دارد. برای اینکه بتوانید استارتاپی با ویژگی اثر شبکه‌ای تولید کنید؛ باید ایده اصلی کسب‌وکارتان ذاتا دارای ارزش بالایی باشد. به عبارت دیگر ایده خام استارتاپ باید از دید مشتریان ارزش امتحان کردن داشته باشد. اگر نتوانید ارزش فردی برای مشتریان خود ایجاد کنید؛ خلق اثر شبکه‌ای تقریبا غیرممکن است.
- برای جذب کاربر جدید متفاوت باشید و به حفظ کاربران فعلی توجه کنید. دسترسی به یک رابط کاربری عالی و خلاقانه، راه بسیار خوبی برای جذب مشتری و کاربر جدید است. این رابط کاربری زمانی می‌تواند درست عمل کند که خلاقانه و متفاوت از سایر رقبا باشد. یک شبکه سالم و رو به رشد، علاوه بر جذب مشتری جدید، توانایی شما را در حفظ کاربران فعلی افزایش می‌دهد.
- استراتژی نفوذ در بازار با قبول ضرر را امتحان کنید. استراتژی قبول ضرر به نوعی استراتژی گفته می‌شود که در آن شرکت برای جذب مشتری، لاجرم از قیمتی برای خدمت یا محصول خود استفاده می‌کند که سودآور نیست. این استراتژی برای شرکت‌های تازه وارد بازار شده مفید است. استراتژی قبول ضرر با هدف ایجاد پایگاهی از مشتری و کسب درآمد ثابت در آینده، مشتریان جدید را با خدمات یا محصول ارزان آشنا می‌کند. این استراتژی یک روش ارزشمند برای تحریک اثر شبکه‌ای است. استارتاپ‌هایی که برای ورود به بازار از این شیوه استفاده می‌کنند و محصول خود را با تخفیف بالا به مشتری عرضه می‌کنند؛ شانس این را خواهند داشت که مشتریان بیشتری تشویق به خرید محصول یا سرویس آنها شده و اثر شبکه‌ای ایجاد کنند. این شرکت‌ها بعد از اینکه جایگاه مناسبی در بازار پیدا کردند می‌توانند قیمت‌های مختلف را روی محصول خود امتحان کرده و به قیمت معقول از دید مشتری و سودآور از دید شرکت دست پیدا کنند. به عنوان یک کارآفرین خلاق نباید در روزهای اولیه ورود به بازار به ضرر محصول یا خدمات خود به چشم ضرر نگاه کنید. بلکه باید آن را یک سرمایه‌گذاری بلندمدت بدانید. بسیاری از مدل‌های کسب‌وکار در اقتصاد امروز به این نوع استراتژی نیاز دارند.
- به بازخورد مشتریان توجه کنید. با طی مراحل بالا، کم‌کم شاهد شکل‌گیری اثر شبکه‌ای در کسب‌وکارتان خواهید بود. در این زمان باید مراقب باخوردهای دریافت شده از مشتریان و کاربران جدید باشید. هرگز سعی نکنید محصول را مطابق با نظر خودتان پیش ببرید. در عوض روی بهبود کیفیت سرویس یا محصول خود تمرکز کنید. در این بازه زمانی باید هدف‌تان خوشحال کردن مخاطب باشد. چرا که همین کاربران قرار است برای شما اثر شبکه‌ای ایجاد کنند. حتی برخی از متخصصان معتقدند که برای به حداکثر رساندن ارزش این اثر، باید به نظر فعال‌ترین کاربران و مشتریان خود بیشتر از سایر کاربران و مشتریان توجه کنید.
نکته پایانی
وقتی به عنوان استارتاپ وارد یک بازار پیچیده می‌شوید؛ قطعا به سرمایه‌گذار نیاز پیدا خواهید کرد. این نکته را فراموش نکنید که اکثر سرمایه‌گذاران به دنبال راه‌اندازی شبکه‌ای از کاربران هستند. این شبکه در واقع یک مفهوم ارزشمند به نام پذیرش را در کسب‌وکار ایجاد می‌کند. اینستاگرام مثال بسیار شفاف و روشنی از استارتاپی است که توانسته به کمک همین مفهوم پذیرش، موفقیت چشمگیری را کسب کند. بنابراین پذیرش محصول شما توسط کاربر، کاتالیزور هر پلتفرم بزرگی است. از طرفی میزان فروش در بازار به‌طور قابل توجهی تحت تاثیر افزایش اثر شبکه‌ای به دلیل افزایش تعداد کاربران جدید است. هنگامی که ارزش ایجاد شده در این روند برای محصول، بیشتر از قیمت آن باشد؛ انتظار می‌رود نیاز مصرف‌کنندگان به آن محصول خاص نیز بیشتر شود. بنابراین شما به عنوان یک کارآفرین می‌توانید با استفاده از این اثر، به مرور برای محصولی که زمانی ارزش چندانی نداشته، تقاضا ایجاد کرده و ارزش آفرینی کنید.