سال‌های زیادی است که کسب‌وکارها به اهمیت داده (Data) پی برده‌اند. در واقع امروزه کمتر صاحب کسب‌وکاری است که درکی از اهمیت داده‌ها نداشته باشد. با این وجود، اینکه داده‌ها چقدر مهم هستند؛ چگونه جمع‌آوری می‌شوند؛ و چه استفاده‌ای دارند؛ هنوز برای بسیاری از افراد موضوعی مبهم است. استفاده از داده‌ها، به‌خصوص در کسب‌وکارهای آنلاین (مانند وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های موبایل) از اهمیت و در نتیجه رواج بسیار بیشتری برخوردار است؛ چراکه این کسب‌وکارها قادر به جمع‌آوری اطلاعات بسیار بیشتر و متنوع‌تری از کاربران و مشتریان خود هستند. اگر می‌خواهید درباره مفهوم و اهمیت تحلیل داده‌ها و همچنین روش جمع‌آوری و به‌کار بردن داده‌ها در استارتاپ‌های آنلاین بیشتر بدانید؛ در ادامه این نوشته همراه ما باشید.
تجزیه و تحلیل داده یعنی چه؟
تجزیه و تحلیل داده‌ها، به فرآیند جمع‌آوری، مرتب کردن، ذخیره‌سازی، تجزیه و تحلیل، تفسیر و تولید گزارش‌های بصری از آنها گفته می‌شود. به‌طور خلاصه هدف از این فرآیند کشف اطلاعات ارزشمند و ایجاد بینش درباره این اطلاعات است؛ تا از طریق آن بتوان به تصمیمات تجاری دقیق‌تر و موثرتری دست یافت.
تجزیه و تحلیل داده‌ها بر روند تبدیل داده‌های خام (Data) به اطلاعات و توضیحات مفید (Information) تمرکز داشته و در این میان متخصص تجزیه و تحلیل داده مسئولیت کامل فرآیند مدیریت داده‌ها را بر عهده دارد. البته امروزه، سرویس‌های گوناگونی عرضه شده‌اند که مسئله جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها را ساده‌تر کرده و کمک می‌کنند تا بدون نیاز به دانش عمیق در این حوزه، صاحبان کسب‌وکار بتوانند از داده‌های قابل جمع‌آوری در کسب‌وکار خود استفاده کنند.
اهمیت داده‌ها در کسب‌وکارهای آنلاین
در حالی که مسائل زیادی می‌تواند در موفقیت یا عدم توفیق یک استارتاپ موثر باشد؛ هوش تجاری (Business intelligence) یکی از مهم‌ترین موارد آنها است. در دنیای استارتاپ‌های آنلاین، بنیان‌گذاران به طیف گسترده‌ای از داده‌ها دسترسی دارند که به آنها قدرت تجزیه و تحلیل تاریخی داده‌ها، پیشبینی روندها و تصمیم‌گیری بهتر بر اساس آنها را می‌دهد. هر استارتاپی که از این امکان بهره بیشتری ببرد؛ از هوش تجاری بالاتری برخوردار بوده و شانس موفقیت بیشتری دارد.
از سویی امروزه و به لطف ابزارهای متعدد، جمع‌آوری و حتی بخشی از فرآیند تحلیل داده‌ها برای کسب‌وکارهای آنلاین بسیار ساده‌تر از گذشته شده است. در واقع امروزه میزان داده‌ها در بسیاری از موارد بیش از نیاز مدیران کسب‌وکار است؛ و تنها کافی است که مدیران بخواهند این داده‌ها را تجزیه و تحلیل کرده و در تصمیم‌گیری‌های خود دخیل کنند.
در یک نظرسنجی که توسط مجله فوربس با مدیران کسب‌وکارهای کوچک انجام شده است؛ 49 درصد از پاسخ‌دهندگان گفته‌اند که تجزیه و تحلیل داده‌ها به آن در اخذ تصمیمات بهتر کمک کرده است. 16 درصد آنها گفته‌اند که ابزارهای تحلیل داده در تعیین راهبردهای کلیدی به آنها کمک کرده است. 10 درصد از پاسخ‌دهندگان نیز ابراز کرده‌اند که تجزیه و تحلیل داده‌ها موجب بهبود روابط‌شان با مشتریان و شرکای تجاری شده است.
به‌طور خلاصه جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها به استارتاپ‌های آنلاین کمک می‌کند تا شناخت بهتری از مشتریان خود داشته باشند؛ رفتار آنها را بهتر بررسی کنند؛ با نیازها و علایق آنها بهتر آشنا شوند؛ ضعف‌های موجود در وب‌سایت یا اپلیکیشن خود را ساده‌تر شناسایی کنند؛ پیشبینی‌های دقیق‌تری از ادامه روندها در آینده داشته باشند؛ راه‌کارهای بهتری برای حل مشکلات پیش رو داشته باشند؛ درک بهتری از عملکرد سرویس‌های خود داشته باشند؛ و در نتیجه تصمیمات بهتری گرفته و شانس بیشتری برای سودآوری و موفقیت داشته باشند. برای اینکه بیشتر با اهمیت داده‌ها در کسب‌وکارهای آنلاین آشنا شوید پیشنهاد می‌کنم مقاله ” اهمیت و روش دریافت بازخورد از کاربران یا مشتریان محصولات و خدمات ” را مطالعه کنید.
آشنایی با ابزارهای جمع‌آوری داده و تحلیل آنها
معمولا همه بنیان‌گذاران می‌دانند که تفکر مبتنی بر داده مهم است. اما وقتی هنوز یک استارتاپ آنلاین کوچک با داده‌های کم و ظاهرا بی‌اهمیت هستید چه؟ احتمالا در این نقطه داده‌ها هنوز بی‌اهمیت به‌نظر می‌رسد؛ اما فراموش نکنید که جمع‌آوری داده‌های اولیه برای اخذ تصمیمات هوشمندانه در سطوح بعدی کسب‌وکار بسیار مهم است. در عمل بسیاری از تصمیمات شما مبتنی بر روند تغییرات در متریک‌های گوناگون است. بنابراین توصیه می‌کنیم از همان روزهای ابتدایی راه‌اندازی محصول خود (وب‌سایت یا اپلیکیشن) استفاده از ابزارهای جمع‌آوری داده را فراموش نکنید.
بر همین اساس در این بخش در 5 گروه به معرفی مهم‌ترین ابزارهای جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل داده‌ها برای استارتاپ‌های آنلاین پرداخته‌ایم.
جمع‌آوری اطلاعات از کاربران وب‌سایت و اپلیکیشن
وقتی محصول استارتاپ شما یک وب‌سایت یا اپلیکیشن موبایل است؛ طبیعتا آمار کاربران مهم‌ترین داده‌ای است که باید جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل شود. در این زمینه ابزارهای گوناگونی وجود دارد که برخی از آنها دارای شهرت و اعتبار بیشتری بوده و البته به دلیل رایگان بودن بیش از سایرین مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در ادامه محبوب‌ترین ابزارهای بررسی آمار و رفتار کاربران را به‌طور مختصر معرفی کرده‌ایم:
گوگل آنالیتیکس (Google analytics): به زبان ساده یک آمارگیر وب‌سایت است؛ که به شما اجازه می‌دهد تا تعداد جذب و میزان تعامل کاربران با وب‌سایت یا اپلیکیشن موبایل خود را اندازه‌گیری، تجزیه و تحلیل و بهینه‌سازی کنید. در واقع به کمک گوگل آنالیتیکس می‌توانید درک کاملی از فعالیت‌های مشتری در وب‌سایت یا اپلیکیشن موبایل خود داشته باشید. اطلاعات ارائه شده توسط گوگل آنالیتیکس بی‌شمار است؛ اما برخی از مهم‌ترین آنها عبارتند از تعداد کاربران، تعداد صفحات بازدید شده توسط هر کاربر، مدت زمان حضور کاربر، منبع ورودی کاربر (مثلا موتورهای جستجو، شبکه‌های اجتماعی، مستقیم)، پربازدیدترین صفحات، صفحات ورود کاربران، صفحات خروج کاربران، اقدامات انجام شده توسط کاربران، تعداد کاربران آنلاین، موقعیت جغرافیایی کاربران (و سایر ویژگی‌های آنها)، نرخ رشد کاربران، نرخ کاربران جدید و قابلیت جمع‌آوری و مقایسه این اطلاعات در بازه‌های زمانی گوناگون.
سرویس‌های مشابه گوگل آنالیتیکس: این سرویس‌ها خدماتی تقریبا مشابه با گوگل آنالیتیکس ارائه می‌دهند. البته در جزئیات ممکن است تفاوت‌هایی با یک‌دیگر داشته باشند.
- ادوب آنالیتیکس (Adobe Analytics)
- کلیکی (Clicky)
- ماتومو (Matomo)
هات جار (Hotjar): هات جار یک سرویس ارائه دهنده نقشه گرمایی (Heatmap) است؛ که نحوه رفتار بازدیدکنندگان یک صفحه مشخص از وب‌سایت یا اپلیکیشن شما را گزارش می‌دهد. این نقشه‌های گرمایی برای تجسم جایی که کاربران در صفحه کلیک می‌کنند؛ مسیرهایی که حرکت می‌کنند و موارد مشابه مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع این نقشه حرارتی حرکت موس و کلیک‌های آن را برای هر کاربر در صفحه مدنظر ثبت کرده و برای هر بازدیدکننده و یا برای میانگین بازدیدکنندگان ارائه می‌دهد. این اطلاعات می‌تواند برای تجزیه و تحلیل رفتار کاربران توسط بازاریابان برای شناخت بیشتر نیازهای مشتری و یا متخصصین طراحی تجربه کاربری (User Interface Designer) با هدف بهبود تجربه استفاده کاربر از وب‌سایت یا اپلیکیشن، مورد استفاده قرار بگیرد. به عبارت دیگر این اطلاعات نشان می‌دهد که یک صفحه چقدر خوب و کاربردی طراحی شده، کدام بخش‌ها کیچ کننده است و کدام بخش‌ها بیشتر یا کمتر توجه مخاطب را جلب می‌کند.
سرویس‌های مشابه هات جار:
- اسمارت لوک (Smartlook)
- موس فلو (Mouseflow)
- کریزی اگ (Crazy Egg)
گوگل سرچ کنسول (Google search console): اگر کسب‌وکار شما مبتنی بر یک وب‌سایت است؛ و بهینه‌سازی برای موتورهای جستجو (SEO) یکی از برنامه‌های بازاریابی شما برای یافتن مخاطب است؛ معرفی وب‌سایت خود را به گوگل سرچ کنسول فراموش نکنید. این ابزار رایگان متعلق به گوگل است و وضعیت وب‌سایت شما را از نظر جستجوگر گوگل بررسی می‌کند. به کمک این ابزار می‌توانید رتبه صفحات وب‌سایت خود را در گوگل دانسته، رتبه وب‌سایت خود را در کلمات کلیدی گوناگون بررسی کرده و تعداد نمایش و کلیک روی صفحات وب‌سایت خود را در نتایج جستجوی گوگل در دوره‌های زمانی گوناگون، به‌طور کلی و یا برای هر کلمه کلیدی خاص بررسی کنید. این گزارش‌ها برای متخصصان سئو و تولید محتوا، بسیار کاربردی است. به عنوان یک مثال ساده بر اساس این گزارش‌ها می‌توانید ببینید که کدامیک از مقالات وب‌سایت شما شانس بیشتری برای کسب رتبه بالاتر و جذب مخاطب بیشتر داشته و روی بهبود وضعیت محتوا و سئوی آن مقاله تمرکز بیشتری کنید.
علاوه بر اطلاعات آماری مهمی که این سرویس در اختیار شما قرار می‌دهد؛ بررسی سلامت وب‌سایت و عیب‌یابی مشکلات رابط کاربری آن در نسخه‌های دسکتاپ، موبایل و AMP، بررسی قابلیت ثبت (Index) شدن صفحات وب‌سایت توسط ربات‌های گوگل (Crawler) در نسخه دسکتاپ و موبایل، تنظیم ثبت شدن یا نشدن صفحات مختلف وب‌سایت در نتایج جستجو، امکان ارسال درخواست برای ثبت کردن یک صفحه جدید یا تغییرات یک صفحه موجود در نتایج جستجو، ثبت نقشه وب‌سایت، دریافت هشدار هنگام آلوده شدن وب‌سایت توسط هکرها، بررسی وب‌سایت‌هایی که به وب‌سایت شما لینک داده‌اند، بررسی تجربه کاربران از سرعت بارگزاری صفحات وب‌سایت شما، دریافت گزارش‌های ماهانه ایمیلی از عملکرد وب‌سایت و… از جمله امکانات این سرویس هستند.
سرویس‌های مشابه گوگل سرچ کنسول: گزارش‌های گوگل سرچ کنسول، وب‌سایت شما را از دید جستجوگر گوگل بررسی می‌کند. اغلب جستوگرهای معتبر، سرویسی مشابه این ابزار دارند. بنابراین اگر حضور جدی در نتایج جستجوی سایر موتورهای جستجو نیز برای شما مهم است؛ بهتر است وب‌سایت خود را به آنها نیز معرفی کنید.
- بینگ وبمستر تولز (Bing webmaster tools): متعلق به موتور جستجوی بینگ در آمریکا (با ثبت در این سرویس، در موتور جستجوی یاهو نیز ثبت می‌شوید.)
- یاندکس وبمستر (Yandex webmaster): متعلق به موتور جستجوی یاندکس در روسیه
- بایدو وبمستر (Baidu webmaster tools): متعلق به موتور جستجوی بایدو در چین
گوگل پلی کنسول (Google Play console): گوگل پلی بزرگ‌ترین بازار ارائه اپلیکیشن‌های موبایل با سیستم عامل اندروید است. بنابراین اگر محصول شما یک اپلیکیشن اندرویدی است؛ گوگل پلی بهترین مکان برای ارائه آن به مشتریان است. توسعه‌دهندگان اپلیکیشن‌ها برای مدیریت محصول خود در این بازار، به سرویسی با نام گوگل پلی کنسول دسترسی دارند؛ که بخش مهمی از این کنسول، ارائه آمار و اطلاعات گوناگون درباره اپلیکیشن آنهاست. در اینجا نیز اطلاعات متعددی مانند تعداد دانلودها، تعداد نصب فعال، تعداد کاربران فعال روزانه و ماهانه، نرخ بازگشت کاربران و نصب مجدد، میزان درآمد (در صورت پولی بودن اپلیکیشن)، میانگین امتیاز دریافتی از کاربران، تعداد کاربران امتیاز داده، نظرات کاربران، تعداد لغو نصب (Uninstall)، تعداد آپدیت، نرخ رشد کاربران، نرخ رشد دیوایس‌ها، نرخ جذب (تعداد نصب به نسبت تعداد نمایش به کاربران در لیست اپلیکیشن‌ها)، نمره کیفیت اپلیکیشن بر اساس تعداد از کار افتادن‌ها (crashes)، باز نشدن اپلیکیشن (ANR) و موارد مشابه، نسخه اندروید کاربران، مدل گوشی کابران، زبان گوشی، نسخه اپلیکیشن نصب شده، کانال ورودی کاربر برای نصب و… ارائه شده است. تمام متریک‌ها (Metric) و معیارهای (Dimension) ذکر شده را می‌توان در بازه‌های زمانی ساعتی، روزانه، هفتگی، ماهانه و… مشاهده و مقایسه کرد. همچنین در این سرویس می‌توان شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPI) اختصاصی تعریف کرد.
سرویس‌های مشابه گوگل پلی کنسول: بنابر نوع سیستم عامل مرتبط با اپلیکیشن شما و یا به دلیل حضور در بازارهای محلی‌تر اپلیکیشن‌ها، سرویس‌های مشابه دیگری نیز وجود دارند که اگر اپلیکیشن خود را در آنها هم به مشتریان ارائه داده‌اید؛ باید اطلاعات آماری ارائه شده توسط این سرویس‌ها را نیز در نظر داشته باید.
- اپل استور (Apple store): برای اپلیکیشن‌های گوشی‌های دارای سیستم عامل IOS
- کافه بازار: برای اپلیکیشن‌های اندرویدی در بازار ایران
- مایکت: برای اپلیکیشن‌های اندرویدی در بازار ایران
- اپ گالری (App gallery): برای اپلیکیشن‌های اندرویدی در گوشی‌های هواوی (Huawei)
فایربیس (Firebase): به‌طور خلاصه فایربیس ابزاری برای توسعه و مدیریت اپلیکیشن‌های موبایل است. این سرویس دارای بخش‌های متنوع و با کاربردهای متفاوتی است. یکی از این بخش‌های مهم ابزارهای رشد کسب و کار (Instruments for Business Growth) است. از دیدگاه آماری، این ابزار اجازه استفاده از گوگل آنالیتیکس را در اپلیکیشن‌های موبایل فراهم کرده و از این طریق می‌توانید به ثبت و بررسی اطلاعات کاربران اپلیکیشن خود بپردازید. همچنین فایربیس ابزارهایی برای بررسی و گزارش‌دهی کیفیت عملکرد اپلیکیشن ارائه می‌دهد.
جمع‌آوری اطلاعات از کاربران شبکه‌های اجتماعی
شبکه‌های اجتماعی (Social network) و صفحات رسمی کسب‌وکارها در آنها، بخش بسیار مهمی از استراتژی بازاریابی آنلاین استارتاپ‌ها را شکل داده‌اند. این موضوع به‌خصوص برای استارتاپ‌های کوچک و تازه‌کار به دلیل هزینه کم بازاریابی مبتنی بر شبکه‌های اجتماعی بسیار مهم است.
امروزه شبکه‌های اجتماعی نیز این موضوع را درک کرده و ابزارهای متعددی برای بهبود کیفیت خدمات خود به کسب‌وکارها ارائه می‌دهند. یکی از این ابزارهای مهم و ضروری، بخش ارائه اطلاعات آماری است. صفحه کسب‌وکار و گروه در فیسبوک (Facebook)، کانال یوتیوب (YouTube)، پروفایل کسب‌وکار یا پروفایل شخصی شما در اینستاگرام (Instagram)، کانال تلگرام (Telegram)، صفحه کسب‌وکارتان در لینکدین (LinkedIn) و…، همگی دارای بخش اطلاعات آماری هستند که اطلاعات مفیدی را درباره کاربران دنبال‌کننده پروفایل کسب‌وکار شما در این شبکه‌ها ارائه می‌دهند. این اطلاعات می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های شما درباره روش‌های بازاریابی در آن شبکه‌های اجتماعی بسیار موثر باشد.
از جمله این اطلاعات می‌توان به تعداد دنبال‌کنندگان، نرخ افزایش و کاهش دنبال‌کنندگان، میزان تعامل کاربر با محتوای منتشر شده (مثل لایک، کامنت، اشتراک‌گذاری، ذخیره و…)، بهترین ساعات و روزهای انتشار محتوای تازه، برترین مطالب و… اشاره کرد.
جمع‌آوری اطلاعات از مشترکان ایمیلی
بازاریابی ایمیلی (Email marketing) هنوز هم از بهترین روش‌های بازاریابی آنلاین است. امروزه سرویس‌های زیادی به ارائه خدمات ارسال خبرنامه ایمیلی به کاربران می‌پردازند؛ و ارائه اطلاعات آماری از واکنش کاربران به ایمیل‌های ارسال شده، مبنای بسیار مهمی برای بهبود ارتباط با مخاطبان و افزایش تاثیر خبرنامه‌های ایمیلی است.
تعداد ایمیل‌های ارسال شده، تعداد و نرخ ایمیل‌های باز شده، تعداد و نرخ ایمیل‌هایی که روی لینک‌های موجود در آنها کلیک شده، تعداد ایمیل‌هایی که از طرف کاربر به عنوان اسپم شناخته شده، تعداد و نرخ عضویت و لغو عضویت در خبرنامه ایمیلی و… از جمله اطلاعات مفیدی هستند؛ که راهنمای تصمیم‌گیری شما در زمینه بهبود کارایی بازاریابی ایمیلی خواهد بود.
جمع‌آوری اطلاعات از عملکرد وب‌سایت
ابزارهای متنوعی وجود دارد که عملکرد وب‌سایت شما را از ابعاد گوناگون بررسی کرده و در قالب گزارش ارائه می‌کنند.
گوگل لایت هاوس (Google lighthouse): این ابزار از 5 بخش تشکیل شده است. در بخش عملکرد (Performance) بر اساس 6 فاکتور مختلف، سرعت بارگذاری وب‌سایت برای کاربران مورد بررسی قرار گرفته و مشکلات موجود در این زمینه و راه حل رفع آن ارائه می‌شود. در بخش بهترین روش‌ها (Best Practices) وضعیت امنیتی وب‌سایت از ابعاد متفاوتی مورد بررسی قرار گرفته و مشکلات و راه حل آنها ارائه می‌شود. در بخش سئو (SEO) نیز یک گزارش کاملا فنی از وضعیت سئوی داخلی وب‌سایت خود را خواهید دید. در بخش دسترس‌پذیری (Accessibility) گزارش مشکلات وب‌سایت خود را در زمینه دسترسی همه کاربران، از جمله افراد دارای معلولیت (مثلا کم‌بینا یا نابینا) مشاهده خواهید کرد. در نهایت یک گزارش کامل درباره نسخه وب اپلیکیشن وب‌سایت شما (PWA) و مشکلات احتمالی آن، کامل کننده گزارش‌های متنوع این ابزار رایگان گوگل است.
سایر سرویس‌های مشابه گوگل لایت هاوس:
- پینگ دام (Pingdom): بررسی سرعت فراخوانی وب‌سایت از سرور و در دسترس بودن آن
- پیج اسپید اینسایت (PageSpeed Insights): بررسی سرعت بارگذاری وب‌سایت
- جی‌تی متریکس (Gtmetrix): بررسی سرعت بارگذاری وب‌سایت
- وورنک (woorank): بررسی وضعیت سئوی داخلی وب‌سایت
جمع‌آوری اطلاعات از کاربران بالقوه
در نهایت آخرین گروه از ابزارهای جمع‌آوری و تحلیل داده، ابزارهای بررسی کاربران بالقوه کسب‌وکار شما هستند. به کمک این ابزارها می‌توانید کمیت و کیفیت کاربران یا مشتریان بالقوه استارتاپ خود را بیابید. مثلا تعداد کل جستجوی یک کلیدواژه در موتور جستجوی گوگل یا روند افزایش یا کاهش یک جستجوی خاص، می‌تواند بیان‌گر اندازه بازار هدف احتمالی شما باشد؛ که توسط چنین ابزارهایی قابل سنجش است.
گوگل ترند (Google trends)، گوگل کیورد پلنر (Google keyword planner)، ماز (Moz)، اچ رفز (Ahrefs) و سرویس‌های مشابه دیگر، از جمله این ابزارها هستند.
ابزارهای تحلیل اطلاعات جمع‌آوری شده
همان‌طور که در ابتدای مقاله گفته شد؛ این فرآیند تنها به معنای جمع‌آوری اطلاعات نیست. بلکه تجزیه و تحلیل و تبدیل این داده‌ها به گزارش‌هایی ارزشمند که بینش شما را نسبت به مشتریان و کسب‌وکارتان بهبود دهد؛ هدف بسیار مهم دیگر در این زمینه است. البته اغلب ابزارهای معرفی شده در این نوشته به‌خوبی و تا حد زیادی توانایی تبدیل داده‌های خام به گزارش‌های اطلاعاتی ارزشمند را دارند؛ و در اغلب سطوح، نیاز کسب‌وکارهای کوچک را برطرف می‌کنند. با این وجود برای کار با داده‌های بزرگ‌تر و پیچیده‌تر، و استخراج الگوهای دقیق‌تر از میان داده‌ها، ابزارهای حرفه‌ای‌تری نیز در اختیار آنالیزورها و دانشمندان داده قرار گرفته است. از جمله این ابزارها می‌توان به سرویس گوگل دیتا استودیو (Google data studio)، نرم‌افزار تبلئو (Tableau)، نرم‌افزار پاور بی‌آی (Power BI)، پایگاه داده اس‌کیو‌ال (SQL)، زبان‌های برنامه‌نویسی آر (R programming language) و پایتون (Python) اشاره کرد.
